Het ambtelijk apparaat en een gemeente mogen dan wel degenen zijn die de regels en het beleid vaststellen, maar een samenleving, hoe groot of klein dan ook, bestaat niet zonder de burgers die erin leven. Het begrip “participatiesamenleving” is dan ook een allesbehalve uitgekookt begrip. We durven zelfs te stellen dat zonder participatie een gemeente nooit tot volledige bloei kan komen. [laatste update: 5 oktober 2020]
Wat is participatie?
Het woord “participatie” is een term die we veel horen van beleidsmakers, op lokaal, regionaal en nationaal niveau. Sterker nog, gemeenten zijn wettelijk verplicht om hun inwoners de handvatten te bieden die nodig zijn een goed functionerende participatiesamenleving te construeren. En hoewel haast alle gemeenten openstaan voor participatie van hun inwoners, hebben veel lokale beleidsmakers moeite met het vinden van een juiste vorm. Dat is logisch: er worden immers bepaalde taken die gemeenten voorheen op zich namen weggenomen en uitgegeven aan de inwoners zelf. Om als gemeente te begrijpen hoe participatie werkt en wat er nodig is om het tot een succes te maken, moeten we helemaal terug naar de kern: wat is participatie?
Alle vormen van beleid waar een of meerdere burgers bij betrokken zijn, is participatie. Van de meest simpele vorm, zoals een inloopavond waar burgers vragen mogen stellen over plannen, tot een stuk intensere vorm, zoals een burgerreferendum over de vormgeving van een nieuw stadspark.
De voordelen van burgerparticipatie in een gemeente zijn talrijk. Allereerst wordt de afstand tussen beleidsmaker en inwoner verkleind, omdat ze zij-aan-zij met de gemeente meedenken over hun leefomgeving en de gang van zaken in die leefomgeving. Dat zorgt gelijk voor meer betrokkenheid bij de inwoners. Wie meer betrokken raakt, zal zich meer verantwoordelijk gaan voelen voor een gemeente, wat weer bijdraagt aan een fijner klimaat.
Wat voor soorten participatie zijn er?
Ambtenaren en beleidsmakers zijn een meester in het abstraheren van concepten: vraag iemand naar wat participatie nu eigenlijk inhoudt en je zal zeer uiteenlopende antwoorden geven, omdat niemand nu precies weet wat burgerparticipatie is. Om een beter begrip te krijgen van participatie en de enorme voordelen die het kan bieden voor gemeenten, gaan we kijken naar enkele concrete voorbeelden van burgerparticipatie. Zoals gezegd valt elke vorm waarin burgers betrokken worden bij een vorm van beleid onder de noemer “participatie”, maar dit zijn enkele van de meest succesvolle voorbeelden.
Participatie via burgerpeilingen
Burgerpeilingen zijn een van de meest populaire en succesvolle manieren van burgerparticipatie dankzij de toegankelijkheid en laagdrempeligheid. Dat heeft weer te maken met het feit dat een burgerpeiling allang niet meer is gelimiteerd tot een vragenlijst die mensen door de brievenbus krijgen, en die ze ingevuld retour moeten sturen. Nee, dankzij technologische innovaties, met de Gemeentepeiler-app als voorbeeld, kunnen inwoners bereikt worden op de platformen waar ze het meest actief zijn: hun mobiele telefoon. Via een app, volledig in de huisstijl van een gemeente, ontvangen burgers peilingen en informatie over thema’s die spelen in hun omgeving en kunnen ze mee discussiëren over relevante onderwerpen.
Sociale participatie
Met name op het sociale vlak kan burgerparticipatie een enorme impact hebben. Wist je dat met participatie ouderen in de gemeente een hele fijne oude dag kunnen hebben? En dat ook participatie in de zorg voor zowel zorgbehoevenden, hun families, zorginstellingen én de gemeenten uitkomst kan bieden? Burgerinitiatieven, waarbij bijvoorbeeld jongeren samen met ouderen spelletjes spelen, wijkbewoners eens per week met een oudere bewoner gaan wandelen of op de thee gaan of waar burgers boodschappen doen voor de oudere burgers, zijn van onschatbare waarde voor een gemeente. Niet alleen omdat ouderen er ontzettend mee geholpen worden, ook vanwege het feit dat een gemeente er daadwerkelijk hechter van wordt. Dergelijke initiatieven van de grond krijgen als gemeente kan lastig zijn, maar in samenwerking met bijvoorbeeld scholen of door meer verantwoordelijkheid bij de burgers neer te leggen kan het daadwerkelijk uitgroeien tot een succes.
Debatavonden
Een debatavond kan over alles gaan: de bouw van een nieuw winkelcentrum, de aanleg van een nieuw stadspark, de verlaging van de maximumsnelheid, het autoluw maken van het centrum, de aanleg van een fietspad of het plaatsen van verkeerslichten, noem maar op. Elke regel, elke wet of elk beleid dat van invloed is op de inwoners, direct of indirect, fysiek of op een andere vorm, is iets waar een inwoner hoogstwaarschijnlijk een mening over heeft. Via debatavonden kunnen burgers daar hun mening over geven, het is vervolgens aan de gemeente om daar iets mee te doen. Er kunnen notities gemaakt worden tijdens een debatavond, er kan input verzameld worden of er kan zelfs een stemming gehouden worden. Hoe dan ook kunnen de dingen die tijdens deze vorm van participatie ingebracht worden van enorme waarde zijn. Dit is dan ook een populaire vorm van participatie.
Buurtinitiatieven
Het woord “burgerinitiatief” is een even breed begrip als de term “participatiesamenleving”, en toch zijn burgerinitiatieven de ultieme vorm van participatie omdat ze van begin tot eind (meestal) in handen zijn van de burgers zelf. Zulke initiatieven kunnen enorm uiteenlopen: van het organiseren van een rommelmarkt of een buurtbarbecue voor het verbeteren van de sociale cohesie, tot het houden van een trekking om geld op te halen voor een nieuw buurthuis. Burgerinitiatieven zijn vaak de ultieme afspiegeling van wat er in een wijk speelt en een schitterende weergave van de energie die inwoners hebben om hun leefomgeving te verbeteren. Dergelijke initiatieven, hoe kleinschalig ook, zouden door alle gemeenten gekoesterd en ondersteund moeten worden: mooier kan participatie niet worden.
Hoe werkt participatie binnen een gemeente?
Als we kijken naar de pogingen van gemeenten om burgers te laten participeren, dan is de constatering dat die pogingen niet altijd even succesvol zijn. Dat is te begrijpen: participatie is een relatief nieuw begrip, met onnoemelijk veel mogelijkheden en voorbeelden, waardoor ambtenaren soms bezwijken aan hun eigen ambitie. Voordat we kijken naar wat het succes van participatie binnen een gemeente bepaalt, kijken we naar hoe het proces tot het motiveren van participatie binnen gemeenten er meestal uitziet.
De beginfase: een probleem en een uitdaging
Voordat ambtenaren een beroep op hun burgers doen om op welke manier dan ook te participeren, moet er sprake zijn van een probleem. Dat hoeft geen probleem in de negatieve zin van het woord te zijn: er kan een bepaald budget zijn vrijgekomen dat men wil besteden aan de openbare ruimte, of de gemeente wil weten hoe dat nieuwe stadspark (het blijft een perfect voorbeeld) er komt uit te zien. Deze fase is ontzettend belangrijk, omdat gemeenten op dit moment moeten gaan bepalen wat ze van burgers verwachten en wat ze realistisch gezien met de input van de burgers zullen doen. Lees hier meer over in de onderstaande paragrafen, over het succes en de valkuilen van participatie.
De oproep: burgers worden uitgenodigd
Deze fase is ook een behoorlijke uitdaging, want hoe zorg je dat de gewenste groep burgers gehoor geven aan je oproep tot participatie? Afhankelijk van het probleem, wil je als ambtenaar wellicht alleen met jongeren of juist ouderen praten, of alleen met de bewoners uit een bepaalde wijk. Zorgen dat de uitnodiging aankomt en dat bewoners daarop reageren, bijvoorbeeld door te komen naar een inspraakavond of door een peiling in te vullen, is vaak iets waar gemeenten over vallen. Zoek daarom naar toegankelijke oplossingen: de Gemeentepeiler-app kan dankzij de technologische voordelen iedereen, of juist een bepaalde groep, op ieder moment bereiken.
De participatiefase: burgers doen (hopelijk) mee
Dit is de fase waar het omdraait: de burgers vullen een peiling in, komen naar de inspraakavond, laten hun stem horen in een buurtreferendum of sluiten zich aan bij het gemeenteproject. Uiteraard is het allemaal afhankelijk van de voorgaande fase hoe hoog de opkomst of inbreng is, maar als het hele proces van participatie goed wordt uitgevoerd dan is dit een van de leukste fasen waarin gemeente en burger daadwerkelijk dichter bij elkaar komen.
De analyse, de evaluatie en de uitvoering
Deze fase is ontzettend belangrijk, en over deze fase moet al nagedacht worden tijdens de beginfase. De vraag die alle gemeenten zich moeten stellen als ze op welke vorm dan ook participatie van hun burgers verwachten is wat ze met die participatie gaan doen. Bijvoorbeeld, als er een peiling wordt gehouden: wat ga je met de uitkomst doen? Is die van doorslaggevend belang als er een besluit moet worden genomen? Hetzelfde geldt bij een inspraakavond: wat ga je doen met de inbreng? Analyseren en als belangrijk onderdeel bij de uitvoering van een project gebruiken, of heb je de inspraakavond alleen georganiseerd om de burgers het gevoel te geven dat ze meedoen?
De eindfase: de nazorg
Een gemeente is een micro-samenleving, samengesteld uit heel veel verschillende mensen met verschillende achtergronden. Wat ze wel gemeen hebben is dat ze allemaal kritische denkers zijn. De nazorg is daarom ook een fase die niet over het hoofd moet worden gezien, zeker niet als een gemeente de continuïteit van participatie wil waarborgen. Laat burgers weten wat er met hun input is gedaan, vraag ze om een evaluatie, toon aan hoe hun inbreng het verschil heeft gemaakt in hun eigen leefomgeving. Het zal ze stimuleren in het vervolg opnieuw mee te helpen.
Wanneer is participatie succesvol?
Aan de hand van de uitleg, de voorbeelden en procesfasen heb je een goed idee gekregen hoe participatie er typisch uitziet. Waarschijnlijk kan je je ook al wel een voorstelling maken wanneer burgerparticipatie daadwerkelijk succesvol is. Aan de hand van de volgende checklist kan je zorgen dat participatie in jouw gemeente daadwerkelijk een succes wordt.
Deze checklist is opgesteld aan de hand van vragen. Participatie moet je zien als een project, en voordat je dit project loslaat op de inwoners van je gemeente moet je zorgen dat je op alle vragen duidelijke antwoorden kan geven, om valkuilen tijdens het proces te voorkomen. Voorkomen is beter dan genezen, de voorbereiding is het halve werk, een gewaarschuwd mens telt voor twee, om er een paar clichés bij te halen.
Wat?
Wat is het precieze doel van de participatie? Wat wil je gaan doen? De wat-vraag kan een enorm lang antwoord opleveren, probeer antwoord op deze vraag te kunnen geven in drie zinnen. Als je duidelijkheid hebt over wat je wilt bereiken met de participatie, kan je op basis daarvan een stappenplan maken dankzij de antwoorden op de volgende vragen.
Hoe?
Hoe wil je dit gaan doen? Ook de hoe-vraag dien je op een duidelijke manier te beantwoorden. Wil je gebruik maken van een participatie instrument zoals Gemeentepeiler? Of wil je mensen uitnodigen op een inspreekavond?
Wie?
Wie zijn de mensen die bij het proces betrokken zullen zijn? Denk hierbij aan beide kanten: zowel de ambtenaren als de burgers. Wil je jongeren bereiken? Heb je dan bij de hoe-vraag goed nagedacht of de manier waarop je deze doelgroep wilt laten participeren wel effectief zal zijn? Probeer bij het antwoorden van de wie-vraag informatie te verzamelen over de doelgroep, dit kan je helpen bij het beantwoorden van de volgende vragen.
Waar?
Want waar gaat de participatie plaatsvinden? Is het een doorlopend proces dat op de straten van de gemeente plaatsvindt? Of wordt het een eenmalige avond in het buurthuis? Of, als je voor Gemeentepeiler kiest, zal de participatie online plaatsvinden, door ze bijvoorbeeld tweewekelijks peilingen te sturen die ze via hun smartphone kunnen beantwoorden?
Waarom?
Deze vraag is tricky: waarom wil je eigenlijk dat burgers hun inbreng leveren via participatie. Als het antwoord is: “Omdat het wettelijk verplicht is”, dan zie je duidelijk nog niet de toegevoegde waarde van participatie in! Als je echter duidelijk voor je hebt waarom participatie op welke manier dan ook iets zal toevoegen aan een gemeente, dan weet je ook precies welke kant je op wilt.
Wanneer?
Dit is simpelweg een belangrijke vraag om te beantwoorden omdat het de planning van de participatie betreft, waardoor je aan de slag kan met het plannen van de fasen uit het vorige hoofdstuk. Probeer een haalbare planning te realiseren: niet te kort op elkaar, maar ook zeker niet met te lange tussenpozen, waardoor burgers hun aandacht of motivatie zouden kunnen verliezen. Aan de slag!
